Սույն վերլուծության նպատակն է գնահատել ՀՀ պետական բյուջեի կատարման ընթացքը տվյալ ժամանակահատվածում: Նախ նկարագրվել է ՀՀ տնտեսության ընդհանուր բնութագիրը, այն է՝ տնտեսական ակտիվության շարժիչ ուժերը, զարգացումները տնտեսության առանձին ճյուղերում: Այնուհետև վերլուծվել է պետական բյուջեի եկամուտների և ծախսերի կատարողականը՝ համեմատելով համապատասխան ցուցանիշների փաստացի և պլանային արժեքները: Վերլուծությունը ավարտվել է հիմնական եզրահանգումների ամփոփմամբ:

2021թ. արձանագրվել է վերջին 10 տարիների ամենաբարձր գնաճը, որը պայմանավորված է ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին գործոններով: Բարձր գնաճը ունեցել է զգալի բացասական սոցիալ-տնտեսական հետևանքներ, որոնց մանրամասն ուսումնասիրությանն է նվիրված սույն հետազոտությունը:

Աշխատանքում ներկայացվում է գնաճի արագացման և դրան արձագանքման նպատակով ՀՀ ԿԲ տոկոսադրույքի բարձրացման մակրոտնտեսական հետևանքները, ինչպես նաև գնաճի ազդեցությունները բնակչության կենսամակարդակի վրա:

Հետազոտության արդյունքները ցույց են տվել, որ գնաճի արդյունքում էականորեն դանդաղել է բնակչության եկամուտների իրական աճը: Միաժամանակ, բարձր կենսամակարդակ ունեցողների եկամուտների աճը եղել է էականորեն ավելի բարձր, քան սոցիալապես ցածր խավին պատկանող բնակչության եկամուտները, ինչի արդյունքում աճել է եկամուտների անհավասարությունը: Ավելին, առաջնային սպառման ապրանքների գների առաջանցիկ աճի հետևանքով, ցածր եկամուտ ունեցողների համար գների աճը կազմել է 8.5%, իսկ ամենաբարձր եկամուտ ունեցողների համար՝ 6.1%:

Այս պայմաններում, 2022թ. փետրվարից սկսած ռուս-ուկրաինական հակամարտության արդյունքում, կտրուկ աճել են էներգակիրների և պարենի համաշխարհային գները, որոնք անխուսափելիորեն կհանգեցնեն ՀՀ գնաճի արագացմանը (արդեն իսկ նկատելի էր մարտ ամսին), ինչը նշանակում է, որ վերը  նկարագրված բացասական երևույթները 2022թ. ավելի կխորանան:

Վերջին օրերին Հայաստանի իշխանամերձ մամուլն ու տելեգրամյան ալիքները, հղում կատարելով Ստոկհոլմի միջազգային խաղաղության հետազոտությունների ինստիտուտի (SIPRI) Զենքերի փոխանցման ծրագրի տվյալների բազային, տարածում են տեղեկատվություն, թե իբր Փաշինյանի պաշտոնավարման 4 տարիներին ավելի շատ զենք է գնվել, քան երկրորդ և երրորդ նախագահներից յուրաքանչյուրի պաշտոնավարման 10 տարիների ընթացքում։ Ուշագրավ է, որ սա առաջին դեպքը չէ, երբ իշխանությունները շահարկում են Ստոկհոլմի ինստիտուտի տվյալները՝ դրանք օգտագործելով ներքաղաքական նպատակներով․ օրինակ՝ 2021թ. արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից առաջ ՔՊ նախընտրական ծրագիրը ներկայացնելիս վարչապետ Փաշինյանը, ակնհայտորեն հղում կատարելով SIPRI-ի տվյալներին, հայտարարում էր, թե 2011-2020թթ. ՀՀ սպառազինությունների ձեռքբերումների 62․7%-ը տեղի է ունեցել 2019-ին։

Սույն հոդվածի շրջանակներում փորձել ենք հասկանալ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Ստոկհոլմի միջազգային խաղաղության հետազոտությունների ինստիտուտի (SIPRI) տվյալների բազան, որքանով են վերջինիս տվյալներն արտահայտում սպառազինությունների ձեռքբերման իրական պատկերը, Հայաստանի վերաբերյալ ինչ հետաքրքիր ցուցանիշներ են թաքնված այդ տվյալներում։

Հոդվածում քննարկվում են ապրիլի 13-14-ին Ազգային ժողովի նիստում 2021թ. բյուջեի կատարողականի քննարկման ընթացքում ՀՀ կառավարության ներկայացրած ծրագրային մոտեցումները Արցախյան հիմնախնդրի վերաբերյալ։ Առանձնացվել են անդրադարձները հակամարտության կարգավորմանն առնչվող փաստաթղթերին, Արցախի ինքնորոշման և Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության խնդիրներին, միջազգային հանրության անունից արված հայտարարություններին, խնդրի կարգավորմանը Ադրբեջանի համաձայնության հետ կապված հարցադրումներին, Արդարադատության միջազգային դատարան Հայաստանի ներկայացրած հայցի նպատակներին ու թիրախներին, Ադրբեջանի ու Հայաստանի միջև «խաղաղության պայմանագիր» կնքելու հնարավորություններին ու հետևանքներին, դրա առնչությամբ Ադրբեջանի առաջարկած սկզբունքներին, ինչպես նաև ՀՀ վարչապետի գործունեության ինքնագնահատականին։

Այս խնդիրների առնչությամբ դիտարկված դիրքորոշումների վերլուծությունն ու դրա արդյունքների համադրումը վկայում են, որ թեև կիրառվել է ծրագրային մոտեցումների ներկայացմանը ոչ հատուկ ոճ, այնուամենայնիվ, առանցքային գաղափարների սևեռուն զարգացումը, կործանարար մոտեցումների հետևողական կիրառումը հիմք են տալիս պնդելու, որ բովանդակային առումով ներկայացվել է երկրի համար կենսական նշանակություն ունեցող խնդիրների նկատմամբ համապարփակ դիրքորոշում, որը անվերապահորեն կարող է համարվել ծրագրային։

Հիմնավորվում է, որ ստի, աճպարարության ու նենգափոխումների համակարգված համադրումների տոտալ կիրառումը հղի է ծանր հետևանքներով, իսկ ներկայացված ծրագրային քայլերի ու հետագա զարգացումների վտանգավորությունն էապես մեծանում է նոր աշխարհակարգի հաստատման համար մղվող պայքարի՝ վճռական փուլ թևակոխումով։

Հայաստանի ու Արցախի համար ստեղծված ներկայիս ծայրահեղ բարդ ու խիստ վտանգավոր իրավիճակում հայաստանյան ընդդիմության առաքելությունը նոր ձևակերպում պետք է ստանա. անհրաժեշտ է լուրջ հետևություններ անել պայքարի նախորդ երկու փուլերում թույլ տրված սխալներից, ձերբազատվել արտաքին ազդակներով պայմանավորված խոստումներից ու հորդորներից, ինչպես նաև ներքին գործոնների արհեստական թերագնահատումից («ժողովուրդը դեռ պատրաստ չէ» և այլն), արմատապես պետք է վերանայվեն գործունեության ձևերն ու միջոցները, պարզ ու հստակ պետք է հայտարարվի անկախության վերահաստատումից հետո անցած ողջ ժամանակահատվածում հատվածական շահերի դրսևորման, թույլ տրված սխալների ու բացթողումների կրկնումը բացառելու կամքի առկայությունը, ազատ, արդար և ինքն իրեն ու իր քաղաքացիներին պաշտպանելու ունակ Արցախի ու Հայաստանի Հանրապետությունների կառուցման վճռականությունը։ Եթե ոչ, ապա ընդդիմությունը կդառնա անցյալ ու ապագա աղետների նույնպիսի մեղսակից, ինչպիսին ներկայիս իշխանությունն է՝ իր խոստովանությամբ։  

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Ներկայացվող հետազոտության նպատակն է գնահատել ՌԴ տնտեսության նկատմամբ կիրառվող՝ ներկայիս նոր տնտեսական սանկցիաների ազդեցությունը ՀՀ տնտեսության վրա։ Այդ նպատակով աշխատանքում ուսումնասիրվել են 2014 թվականից մեկնարկած սանկցիաների ազդեցությունները ՌԴ տնտեսության վրա և դրանց փոխանցումը ՀՀ տնտեսություն, ինչպես նաև էկոնոմետրիկ գործիքակազմով գնահատվել են դրանց հետևանքով ՌԴ և ՀՀ տնտեսությունների պատմական կորուստները։ Բացահայտվել են նաև 2014-ից հետո ՀՀ տնտեսության «դիմադրողականության» և ՌԴ տնտեսությունից կախվածության փոփոխությունները։

Վերոհիշյալ ուսումնասիրությունների հենքի վրա, կիրառելով էկոնոմետրիկ բազմագործոն գործիքներ (մասնավորապես՝ Structural Vector Autoregression/SVAR/ model) և ընդհանուր հավասարակշռության մոդել (Global Integrated Monetary and Fiscal/GIMF/ DSGE model),  մշակվել են 2022թ. փետրվարից մեկնարկած նոր սանկցիաների՝ ՀՀ տնտեսության վրա ազդեցության երեք սցենարներ` «հիմնական» (2022թ.` ՌԴ տնտեսության 11% անկում), «լավատեսական» (2022թ.՝ 7% անկում) և «վատատեսական» (2022թ.՝ 15% անկում)։ Սցենարների արդյունքներով 2022թ. ՀՀ տնտեսական աճը կարող է գտնվել 1.3% աճից 3.0% անկման միջակայքում, իսկ միջնաժամկետում ՌԴ տնտեսության շոկի արդյունքում ՀՀ տնտեսությունը կկորցնի իր տնտեսական ներուժի մի մասը. 2026թ. իրական ՀՆԱ-ի կորուստը մինչշոկային կանխատեսումների նկատմամբ կկազմի 5-12%։

Հաշվի առնելով առկա զարգացումների շուրջ մեծ անորոշությունը, աշխատանքում բացահայտվել են նաև դրական և բացասական հնարավոր ռիսկերը, ինչպես նաև ՀՀ համար բացվող հնարավորությունները։

Արդարադատության նախարարությունը ձեռնարկել է դատական իշխանության անկախությունը վտանգող հերթական «բարեփոխումը»: Նախարարությունը նախ փորձեց «բարեփոխումը» իրականացնել հեշտ ճանապարհով` ընդամենը սահմանելով անհամատեղելիության նոր պահանջ, որի հիմքով դատավորի լիազորությունները պետք է միանգամից դադարեցվեին: Մինչդեռ, ստանալով Վենետիկի հանձնաժողովի բացասական կարծիքը, նախարարությունը ստիպված եղավ լրամշակել իր առաջարկը: Արդարադատության նախարարությունը, սակայն, աչք փակեց Վենետիկի հանձնաժողովի առանցքային դիտարկման վրա, որը վերաբերում էր «բարեփոխմանը» հետադարձ ուժ տալու արգելքին: Արդյունքում, նախարարությունը ստեղծեց պատրանք, թե իբր իր վերջնական առաջարկը ամբողջությամբ համապատասխանում է Վենետիկի հանձնաժողովի դիտարկումներին, մինչդեռ իրականությունը միանգամայն այլ է:

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Երևանի բյուջեի կատարման հաշվետվությունը ներկայացնում է տվյալ ժամանակահատվածում քաղաքապետարանի գործունեության հիմնական արդյունքները՝ ձեռքբերումները և կորուստները: Այն ցույց է տալիս, թե եկամուտների հավաքագրման փաստացի մակարդակը որքանով է շեղվում ծրագրային ցուցանիշից: Բացի այդ, հաշվետվությունում ցույց է տրվում, թե արդյոք ծախսերը կատարվել են նախանշված պլանին համապատասխան: Նկարագրվում է նաև փաստացի եկամուտների և ծախսերի կառուցվածքը: Սույն վերլուծության նպատակն է ուսումնասիրել Երևանի բյուջեի կատարողականը և կատարել անհրաժեշտ եզրահանգումներ:

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հակակոռուպցիոն ռազմավարության շրջանակներում ձեռնարկված առանցքային միջացառումներից էր «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի ընդունումը, որով նախատեսվում է առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման կառուցակարգ:

Սույն վերլուծությամբ անդրադարձ է կատարվել օրենքի սահամանադրականության հիմնախնդիրներին: Արդյունքում վեր են հանվել սեփականության իրավունքի, օրենքի հետադարձ ուժի, արդար դատաքննության իրավունքի և մի շարք այլ հիմնական իրավունքների անհամաչափ միջամտության հարցեր:

Վերլուծությունը կարող է օգտակար լինել ոլորտի մասնագետների, փաստաբանների և իրավաբանական հանրության համար՝ օրենքի վերաբերյալ ուսումնասիրություններում և գործնական աշխատանքում։