ՀՀ կառավարության անհեռատես և ամբոխահաճո քաղաքականության արդյունքում 2018 թվականից ՀՀ ֆինանսական համակարգի վարկային պորտֆելում արձանագրվել է խնդրահարույց ռիսկերի կուտակման գործընթաց: Այդ ռիսկերի կուտակման արդյունքում վարկավորման ոլորտը բախվել է որոշակի հիմնախնդիրների, որոնք 2020թ. ճգնաժամի հետևանքով զգալի բացասական ազդեցություններ են թողել ՀՀ մակրոտնտեսական միջավայրի վրա: Աշխատանքում վերլուծվել են վերոհիշյալ զարգացումները: Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ ՀՀ կառավարության գործողությունների արդյունքում տնային տնտեսությունների շրջանում 2018-2019թթ. կտրուկ խորացել է պարտքային բեռը (սպառողական և հիպոտեկային վարկերի տեսքով): 2020թ. ճգնաժամային միջավայրում դա նպաստել է բնակչության բարեկեցության մակարդակի շատ ավելի խոր անկմանը` արտացոլվելով ինչպես պահանջարկի (սպառման) կտրուկ անկմամբ, այնպես էլ վատորակ վարկերի ծավալների աճով: Հետճգնաժամային շրջանում տնային տնտեսությունների պարտքային բեռի խնդիրը մնում է չլուծված, ինչը 2022թ. փետրվարից սրված ռուս-ուկրաինական պատերազմի հետևանքով ՀՀ տնտեսությանը փոխանցվող բացասական շոկերի պայմաններում լրացուցիչ մտահոգություններ է ստեղծում: Կառավարության անհեռատեսության արդյունքում 2018-ից հետո հիպոտեկային վարկերի կտրուկ աճի հետևանքով 2020-ին շոկերի հակազդման համար հարկաբյուջետային տարածությունը եղել է ավելի սեղմված, քան կարելի էր ակնկալել: Ընդ որում, հիպոտեկային վարկերի հիմնախնդիրն այսօր ևս դեռ ամբողջապես լուծված չէ, ինչի պատճառով եկամուտների տեսանկյունից պետությունը տարեցտարի կրում է ավելի մեծ կորուստներ: Վերջինս արդեն իսկ առկա է նոր տնտեսական շոկերի միջավայրում և նպաստում է հարկաբյուջետային կայունությունը վտանգող ռիսկերի կուտակմանը:

Մայիսի 13-ին Հայաստանի հանրային հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցի ժամանակ հատուկ հանձնարարություններով դեսպան Էդմոն Մարուքյանը հրապարակել է Հայաստանի ներկայացրած 6 կետերը՝ ի պատասխան մինչ այդ Ադրբեջանի կողմից ներկայացված 5 կետերի, որոնց հիման վրա առաջարկվում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության համաձայնագրի շուրջ բանակցություններ սկսել։ «Լույս» հիմնադրամը անդրադարձել է Ադրբեջանի և Հայաստանի հրապարակած կետերին՝ փորձելով վերլուծել դրանց բովանդակությունը։

Արձանագրվել են, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի ներկայացրած «առաջարկ-սկզբունքները» խիստ անհամարժեք են՝ ինչպես բովանդակության, այնպես էլ դրանց միջազգային ընկալման ու միջնորդների արձագանքի տեսանկյունից։ Միաժամանակ ներկայացվել են որոշ առաջարկներ, որոնք ճիշտ ձևակերպելու և պատշաճ ներկայացնելու դեպքում հայկական կողմը կարող էր (կարող է) բանակցային գործընթացի մեկնարկին մոտենալ ավելի հիմնավոր, միջազգային հանրության համար ընկալելի և միջազգային իրավունքի տեսանկյունից անխոցելի դիրքերից։

Սույն հոդվածում ներկայացվում են ԱՄՆ քաղաքականության վրա լոբբիստական կազմակերպությունների ազդեցության ձևերը, մասնավորապես՝ էթնիկ և պրոֆեսիոնալ լոբբիների միջոցով։ Հատուկ ուշադրության առարկա է ԱՄՆ-ում հայկական էթնիկ լոբբիստական կազմակերպությունների, մասնավորապես՝ Հայ դատի հանձնախմբի և Ամերիկայի հայկական համագումարի գործունեությունը և վերջիններիս առաջնահերթությունները Բայդենի վարչակազմի օրոք։ Այդ նպատակով հիշյալ առաջնահերթությունների շրջանակներում ուսումնասիրության են ենթարկվել հայ լոբբիստական կազմակերպությունների կողմից իրականացված քայլերը և դրանց համատեքստում գրանցած ձեռքբերումները։

2018 թվականին ՀՀ նոր իշխանությունները հայտարարեցին «տնտեսական հեղափոխության» մեկնարկի մասին, որի առանցքային բաղադրատարրերից էր նաև հարկային և մաքսային արտոնությունների արդյունավետության և տրամադրման թափանցիկության գնահատումը, ոչ արդյունավետ արտոնությունների վերացումը և նոր, ավելի հասցեական ու արդյունավետ արտոնությունների սահմանումը։ Ինչպիսի՞ պատկեր ունենք այսօր, ի՞նչ քայլեր են ձեռնարկվել կառավարության կողմից այս ուղղությամբ։ Սույն վերլուծության նպատակն է հանրությանը ներկայացնել ՀՀ-ում ներկայումս գործող բիզնեսի խրախուսման հիմնական հարկային և մաքսային արտոնությունները, վերջին տարիներին դրանց փոփոխությունները և արդյունավետության ու հաշվետվողականության բարձրացմանն ուղղված քայլերը։

Սույն վերլուծության նպատակն է գնահատել ՀՀ պետական բյուջեի կատարման ընթացքը տվյալ ժամանակահատվածում: Նախ նկարագրվել է ՀՀ տնտեսության ընդհանուր բնութագիրը, այն է՝ տնտեսական ակտիվության շարժիչ ուժերը, զարգացումները տնտեսության առանձին ճյուղերում: Այնուհետև վերլուծվել է պետական բյուջեի եկամուտների և ծախսերի կատարողականը՝ համեմատելով համապատասխան ցուցանիշների փաստացի և պլանային արժեքները: Վերլուծությունը ավարտվել է հիմնական եզրահանգումների ամփոփմամբ:

2021թ. արձանագրվել է վերջին 10 տարիների ամենաբարձր գնաճը, որը պայմանավորված է ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին գործոններով: Բարձր գնաճը ունեցել է զգալի բացասական սոցիալ-տնտեսական հետևանքներ, որոնց մանրամասն ուսումնասիրությանն է նվիրված սույն հետազոտությունը:

Աշխատանքում ներկայացվում է գնաճի արագացման և դրան արձագանքման նպատակով ՀՀ ԿԲ տոկոսադրույքի բարձրացման մակրոտնտեսական հետևանքները, ինչպես նաև գնաճի ազդեցությունները բնակչության կենսամակարդակի վրա:

Հետազոտության արդյունքները ցույց են տվել, որ գնաճի արդյունքում էականորեն դանդաղել է բնակչության եկամուտների իրական աճը: Միաժամանակ, բարձր կենսամակարդակ ունեցողների եկամուտների աճը եղել է էականորեն ավելի բարձր, քան սոցիալապես ցածր խավին պատկանող բնակչության եկամուտները, ինչի արդյունքում աճել է եկամուտների անհավասարությունը: Ավելին, առաջնային սպառման ապրանքների գների առաջանցիկ աճի հետևանքով, ցածր եկամուտ ունեցողների համար գների աճը կազմել է 8.5%, իսկ ամենաբարձր եկամուտ ունեցողների համար՝ 6.1%:

Այս պայմաններում, 2022թ. փետրվարից սկսած ռուս-ուկրաինական հակամարտության արդյունքում, կտրուկ աճել են էներգակիրների և պարենի համաշխարհային գները, որոնք անխուսափելիորեն կհանգեցնեն ՀՀ գնաճի արագացմանը (արդեն իսկ նկատելի էր մարտ ամսին), ինչը նշանակում է, որ վերը  նկարագրված բացասական երևույթները 2022թ. ավելի կխորանան:

Վերջին օրերին Հայաստանի իշխանամերձ մամուլն ու տելեգրամյան ալիքները, հղում կատարելով Ստոկհոլմի միջազգային խաղաղության հետազոտությունների ինստիտուտի (SIPRI) Զենքերի փոխանցման ծրագրի տվյալների բազային, տարածում են տեղեկատվություն, թե իբր Փաշինյանի պաշտոնավարման 4 տարիներին ավելի շատ զենք է գնվել, քան երկրորդ և երրորդ նախագահներից յուրաքանչյուրի պաշտոնավարման 10 տարիների ընթացքում։ Ուշագրավ է, որ սա առաջին դեպքը չէ, երբ իշխանությունները շահարկում են Ստոկհոլմի ինստիտուտի տվյալները՝ դրանք օգտագործելով ներքաղաքական նպատակներով․ օրինակ՝ 2021թ. արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից առաջ ՔՊ նախընտրական ծրագիրը ներկայացնելիս վարչապետ Փաշինյանը, ակնհայտորեն հղում կատարելով SIPRI-ի տվյալներին, հայտարարում էր, թե 2011-2020թթ. ՀՀ սպառազինությունների ձեռքբերումների 62․7%-ը տեղի է ունեցել 2019-ին։

Սույն հոդվածի շրջանակներում փորձել ենք հասկանալ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում Ստոկհոլմի միջազգային խաղաղության հետազոտությունների ինստիտուտի (SIPRI) տվյալների բազան, որքանով են վերջինիս տվյալներն արտահայտում սպառազինությունների ձեռքբերման իրական պատկերը, Հայաստանի վերաբերյալ ինչ հետաքրքիր ցուցանիշներ են թաքնված այդ տվյալներում։

Հոդվածում քննարկվում են ապրիլի 13-14-ին Ազգային ժողովի նիստում 2021թ. բյուջեի կատարողականի քննարկման ընթացքում ՀՀ կառավարության ներկայացրած ծրագրային մոտեցումները Արցախյան հիմնախնդրի վերաբերյալ։ Առանձնացվել են անդրադարձները հակամարտության կարգավորմանն առնչվող փաստաթղթերին, Արցախի ինքնորոշման և Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության խնդիրներին, միջազգային հանրության անունից արված հայտարարություններին, խնդրի կարգավորմանը Ադրբեջանի համաձայնության հետ կապված հարցադրումներին, Արդարադատության միջազգային դատարան Հայաստանի ներկայացրած հայցի նպատակներին ու թիրախներին, Ադրբեջանի ու Հայաստանի միջև «խաղաղության պայմանագիր» կնքելու հնարավորություններին ու հետևանքներին, դրա առնչությամբ Ադրբեջանի առաջարկած սկզբունքներին, ինչպես նաև ՀՀ վարչապետի գործունեության ինքնագնահատականին։

Այս խնդիրների առնչությամբ դիտարկված դիրքորոշումների վերլուծությունն ու դրա արդյունքների համադրումը վկայում են, որ թեև կիրառվել է ծրագրային մոտեցումների ներկայացմանը ոչ հատուկ ոճ, այնուամենայնիվ, առանցքային գաղափարների սևեռուն զարգացումը, կործանարար մոտեցումների հետևողական կիրառումը հիմք են տալիս պնդելու, որ բովանդակային առումով ներկայացվել է երկրի համար կենսական նշանակություն ունեցող խնդիրների նկատմամբ համապարփակ դիրքորոշում, որը անվերապահորեն կարող է համարվել ծրագրային։

Հիմնավորվում է, որ ստի, աճպարարության ու նենգափոխումների համակարգված համադրումների տոտալ կիրառումը հղի է ծանր հետևանքներով, իսկ ներկայացված ծրագրային քայլերի ու հետագա զարգացումների վտանգավորությունն էապես մեծանում է նոր աշխարհակարգի հաստատման համար մղվող պայքարի՝ վճռական փուլ թևակոխումով։

Հայաստանի ու Արցախի համար ստեղծված ներկայիս ծայրահեղ բարդ ու խիստ վտանգավոր իրավիճակում հայաստանյան ընդդիմության առաքելությունը նոր ձևակերպում պետք է ստանա. անհրաժեշտ է լուրջ հետևություններ անել պայքարի նախորդ երկու փուլերում թույլ տրված սխալներից, ձերբազատվել արտաքին ազդակներով պայմանավորված խոստումներից ու հորդորներից, ինչպես նաև ներքին գործոնների արհեստական թերագնահատումից («ժողովուրդը դեռ պատրաստ չէ» և այլն), արմատապես պետք է վերանայվեն գործունեության ձևերն ու միջոցները, պարզ ու հստակ պետք է հայտարարվի անկախության վերահաստատումից հետո անցած ողջ ժամանակահատվածում հատվածական շահերի դրսևորման, թույլ տրված սխալների ու բացթողումների կրկնումը բացառելու կամքի առկայությունը, ազատ, արդար և ինքն իրեն ու իր քաղաքացիներին պաշտպանելու ունակ Արցախի ու Հայաստանի Հանրապետությունների կառուցման վճռականությունը։ Եթե ոչ, ապա ընդդիմությունը կդառնա անցյալ ու ապագա աղետների նույնպիսի մեղսակից, ինչպիսին ներկայիս իշխանությունն է՝ իր խոստովանությամբ։  

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Ներկայացվող հետազոտության նպատակն է գնահատել ՌԴ տնտեսության նկատմամբ կիրառվող՝ ներկայիս նոր տնտեսական սանկցիաների ազդեցությունը ՀՀ տնտեսության վրա։ Այդ նպատակով աշխատանքում ուսումնասիրվել են 2014 թվականից մեկնարկած սանկցիաների ազդեցությունները ՌԴ տնտեսության վրա և դրանց փոխանցումը ՀՀ տնտեսություն, ինչպես նաև էկոնոմետրիկ գործիքակազմով գնահատվել են դրանց հետևանքով ՌԴ և ՀՀ տնտեսությունների պատմական կորուստները։ Բացահայտվել են նաև 2014-ից հետո ՀՀ տնտեսության «դիմադրողականության» և ՌԴ տնտեսությունից կախվածության փոփոխությունները։

Վերոհիշյալ ուսումնասիրությունների հենքի վրա, կիրառելով էկոնոմետրիկ բազմագործոն գործիքներ (մասնավորապես՝ Structural Vector Autoregression/SVAR/ model) և ընդհանուր հավասարակշռության մոդել (Global Integrated Monetary and Fiscal/GIMF/ DSGE model),  մշակվել են 2022թ. փետրվարից մեկնարկած նոր սանկցիաների՝ ՀՀ տնտեսության վրա ազդեցության երեք սցենարներ` «հիմնական» (2022թ.` ՌԴ տնտեսության 11% անկում), «լավատեսական» (2022թ.՝ 7% անկում) և «վատատեսական» (2022թ.՝ 15% անկում)։ Սցենարների արդյունքներով 2022թ. ՀՀ տնտեսական աճը կարող է գտնվել 1.3% աճից 3.0% անկման միջակայքում, իսկ միջնաժամկետում ՌԴ տնտեսության շոկի արդյունքում ՀՀ տնտեսությունը կկորցնի իր տնտեսական ներուժի մի մասը. 2026թ. իրական ՀՆԱ-ի կորուստը մինչշոկային կանխատեսումների նկատմամբ կկազմի 5-12%։

Հաշվի առնելով առկա զարգացումների շուրջ մեծ անորոշությունը, աշխատանքում բացահայտվել են նաև դրական և բացասական հնարավոր ռիսկերը, ինչպես նաև ՀՀ համար բացվող հնարավորությունները։