Փաշինյանի և Ալիևի հետ Բրյուսելում 2023թ. մայիսի 14-ի եռակողմ հանդիպումից հետո Եվրախորհրդի նախագահ Շառլ Միշելը հայտարարեց, որ Ադրբեջանի և Հայաստանի «ղեկավարները հաստատել են իրենց միանշանակ հավատարմությունը 1991թ. Ալմա Աթայի հռչակագրին և Հայաստանի (29,800 կմ²) և Ադրբեջանի (86,600 կմ²) համապատասխան տարածքային ամբողջականությանը»: Միշելի այդ հայտարարությունը վերջնականապես բացահայտեց այն հիմնական նպատակը, որը հետապնդում էր Նիկոլ Փաշինյանը 2022-ից սկսած, երբ նա սկսեց հղումներ կատարել 1991թ. դեկտեմբերի 21-ի Ալմա Աթայի հռչակագրին՝ հրաժարում Արցախի նկատմամբ Հայաստանի հանձնառություններից և Արցախի ճանաչում Ադրբեջանի կազմում։ Գիտակցելով, թե դրա ուղղակի հայտարարությունը ինչ հետևանքներ կարող է ունենալ իր համար, Փաշինյանը այդ նպատակը երկար ժամանակ թաքցրած էր պահում և քայլ առ քայլ նախապատրաստում հանրությանը այն գաղափարին, որ Հայաստանը փրկելու համար անհրաժեշտ է զոհաբերել Արցախը։

Վկայակոչելով Ալմա Աթայի հռչակագիրը՝ Փաշինյանը պնդում է, թե իբր Հայաստանն Արցախը Ադրբեջանի մաս է ճանաչել դեռևս 1991 թվականին: Դրանով նա ձգտում է իրենից հեռացնել Արցախը հանձնելու պատասխանատվությունը՝ մեղքը բարդելով նախորդ իշխանությունների վրա։ Սույն հետազոտությունում ցույց է տրվում, որ ԱՊՀ ստեղծման վերաբերյալ փաստաթղթերը, ներառյալ 1991թ. դեկտեմբերի 21-ի Ալմա Աթայի հռչակագիրը, միջազգային իրավունքի տեսանկյունից որևէ կերպ չեն կարող դիտվել որպես Հայաստանի համաձայնություն առ այն, որ Արցախը Ադրբեջանի Հանրապետության տարածք է։  

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Հասկանալի պատճառներով ձևավորված և պլանավորվող արևելք-արևմուտք տրանսպորտային միջանցքները շրջանցում են Հայաստանի Հանրապետությունը, և տարածաշրջանային ինտեգրացիոն գործընթացներից վերջնականապես չկտրվելու միակ հույսը մասնակցությունն է Հյուսիս-հարավ տրանսպորտային միջանցքին։

Սույն վերլուծության շրջանակներում ուսումնասիրվել են Հյուսիս-հարավ միջազգային տրանսպորտային միջանցքի զուգահեռ ուղղությունները՝ փորձելով հասկանալ դրանում տարածաշրջանի երկրների մասնակցության մակարդակը, ինչպես նաև ծրագրում ներգրավվելու` Հայաստանի հնարավորությունները։ Մասնավորապես, նախ ուսումնասիրվել են Հյուսիս-հարավ ՄՏՄ-ի երեք ճյուղերը՝ Արևելյան, Կասպյան և Արևմտյան, այնուհետև դիտարկվել են արևմտյան ճյուղի 3 հնարավոր ուղղությունները՝ Ադրբեջանի, Հայաստանի և Թուրքիայի տարածքով։

Հարավային Կովկասում արդեն իսկ ձևավորված և առաջիկայում ավարտվող տրանսպորտային ենթակառուցվածքների ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս գնահատել հերթական միջազգային նախագծից Հայաստանի դուրս մնալու ռիսկերն ու դրանց հաղթահարման հնարավորությունները։ Տարածաշրջանում տրանսպորտային շրջափակման հաղթահարումը Հայաստանի համար ունի ոչ միայն տնտեսական նշանակություն, այլև անմիջապես կապված է երկրի անվտանգության հետ, և դա պետք է լինի մեր արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություններից մեկը։

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

2018թ. Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխության արդյունքում իրավիճակի շրջադարձային փոփոխության ենթարկվեց Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացը։ Հայաստանի նոր իշխանությունների՝ սեփական կետից կարգավորման գործընթացը կառուցելու ձգտումը հանգեցրեց Ռուսաստանը, Միացյալ Նահանգներն ու Ֆրանսիան ներկայացնող ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների միջնորդությամբ ընթացած 30-ամյա կարգավորման ձևաչափի, 2007 թվականից մինչև 2021թ. կիրառված սկզբունքների ու այդ ընթացքում արձանագրված ձեռքբերումների (միջազգային իրավունքի սկզբունքների հիման վրա կառուցված բանակցային բանաձև և դրա հիման վրա մշակված փաստաթուղթ) խափանմանը և առիթ դարձավ 2020թ. ադրբեջանաթուրքական ագրեսիայի համար։ Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի Հանրապետության համար մարդկային, տարածքային, նյութական, բարոյական ու հոգեբանական աղետալի հետևանքների հանգեցրած այդ ագրեսիայի ընթացքում կոպտորեն ոտնահարվել են միջազգային իրավունքի սկզբունքներ ու նորմեր, իրականացվել են պատերազմական հանցագործություններ, ինչը պատերազմական գործողությունների դադարեցումից հետո հայկական կողմերից պահանջում էր համապատասխան աշխատանքներ ծավալել միջազգային ատյաններում այդ հանցագործությունների փաստաթղթավորման նպատակով։  Անհրաժեշտ աշխատանքը հնարավորություն կտար կարգավորման գործընթացը վերադարձնել Մինսկի խմբի շրջանակներ, անհապաղ գործարկել բանակցային փաստաթղթով նախատեսված՝ Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման մեխանիզմը՝ զսպելու համար Ադրբեջանի ագրեսիվ գործողություններն ու կանխելու  հետագա զանգվածային հանցագործություններն ինքնորոշված Արցախի նկատմամբ, ինչպես դա տեղի է ունեցել Արևելյան Թիմորում, Հարավային Սուդանում և այլն։ Միաժամանակ, դա կզսպեր Ադրբեջանի շարունակական ագրեսիան և հիմք կդառնար իրական խաղաղության համար։

Հանդիպումները, որոնք կողմերը համարում են «բանակցություններ», որևէ միջազգային կազմակերպության հովանու ներքո չեն իրականացվում, դրանց չեն մասնակցում միջնորդական առաքելություններ,  դուրս են մղել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների ձևաչափը, օրակարգը, սկզբունքներն ու խնդիրները, իրականացվում են կեղծ «գաղափարների», միջազգային իրավունքում որևէ նշանակություն չունեցող՝ 1991թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրին հղումներով՝ դառնալով քաղաքական մանիպուլյացիաների հարթակներ։ Արդյունքում Հայաստանի Հանրապետությունը հայտնվել է ծանր անվտանգային մարտահրավերների առաջ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը՝ ցեղասպանության։ Դրան է տանում նաև միջազգային իրավունքի հիմնարար սկզբունքներն ու նորմերը ոտնահարող «պետք է ապահովել Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչների իրավունքների հարգումն ու անվտանգությունը» մոտեցումը, որը փորձում են պարտադրել պաշտոնական Երևանը, Մոսկվան, Վաշինգտոնը, Բրյուսելը։ Իրավիճակը հաղթահարելու նախապայմանն է դրա գլխավոր խոչընդոտի վերացումը։ Պետք է լինի Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ Արցախի դիրքորոշումը ներկայացնող պաշտոնական մարմին, որը պետք է աշխատի միջազգային գործընկերների հետ։ Հակամարտության կարգավորման գործընթացի  առաջին փուլում (անցած դարի 90-ական թվականներ), երբ այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանի իշխանությունները նույնպես չէին պատկերացնում Արցախի անկախության միջազգային ճանաչման հնարավորությունները, 1998թ․ խնդիրը լուծվեց իշխանության փոփոխությամբ և արմատական շրջադարձ տեղի ունեցավ բանակցային գործընթացում։ Հայաստանում նման իրական փոփոխություն տեսանելի ապագայում չի երևում՝ ընդդիմության անգործունակության պատճառով։ Միակ հնարավորությունը մնում է Արցախում իշխանության փոփոխությունը՝ հանուն այն բանի, որ Արցախը հնարավորություն ստանա ինքնուրույն որոշելու իր ճակատագիրը։ Անհրաժեշտ է, որ Ա. Հարությունյանը հեռանա, և ձևավորվի արտակարգ իրավիճակում երկրի կառավարման մարմին։ Արցախի նոր իշխանությունները պետք է դառնան Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործընթացում երկրի միակ ներկայացուցիչը, իսկ Հայաստանի իշխանությունը չպետք է միջամտի գործընթացին՝ Ադրբեջանի հետ քննարկելով միայն Հայաստան-Ադրբեջան սահմանազատման խնդիրները։

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործընթացը բնականոն հուն տեղափոխելու համար անհրաժեշտ պայման է կառավարման նոր մարմնին կից բարձրակարգ մասնագետներից բաղկացած աշխատանքային խմբի ձևավորումը, որը պետք ապահովի Արցախի արտաքին քաղաքականության մասնագիտական հիմքերի մշակումը։

Ադրբեջանի հետ բանակցություններն անհրաժեշտ են, սակայն իմաստավոր են միայն երկու պայմանի բավարարման դեպքում։ Այդ բանակցությունները պետք է իրականացվեն միջազգային իրավունքի շրջանակներում միջնորդական առաքելություն իրականացնելու լիազորություն ունեցող միջազգային կազմակերպության ձևավորած ձևաչափով, խնդիրների  քննարկման և դրանց լուծումների ձևակերպման հիմքը պետք է լինեն միջազգային իրավունքի սկզբունքներին ու նորմերը, պայմանավորվածությունների իրագործումը երաշխավորի միջնորդական առաքելություն ստանձնած միջազգային կազմակերպությունը։ Փաստաթղթային հիմքը պետք է դառնա ՄԱԿ Անվտանգության խորհրդի երեք մշտական անդամ երկրների ներկայացուցիչների՝ Մինսկի խմբի համանախագահների մշակած բանակցային փաստաթուղթն ու սկզբունքները։

Արցախի ներկայացուցիչները պետք է ունենան երկու անսակարկելի դիրքորոշում՝

•  Արցախի վերջնական կարգավիճակը միջազգային իրավունքի հիման վրա պետք է որոշի Արցախի ժողովուրդը,
•  Ադրբեջանը ռազմական ագրեսիայի և պատերազմական հանցագործությունների համար պատասխանատվության չի ենթարկվի միայն ԼՂԻՄ-ի սահմաններում գտնված տարածքները Արցախին վերադարձնելու և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախությունը ճանաչելու դեպքում։

Սույն վերլուծության նպատակն է գնահատել ՀՀ պետական բյուջեի կատարման ընթացքը տվյալ ժամանակահատվածում: Նախ նկարագրվել է ՀՀ տնտեսության ընդհանուր բնութագիրը, այն է՝ տնտեսական ակտիվության շարժիչ ուժերը, զարգացումները տնտեսության առանձին ճյուղերում, պահանջարկի բաղադրիչների՝ սպառման և ներդրումների վարքագիծը և այլն: Այնուհետև վերլուծվել է պետական բյուջեի եկամուտների և ծախսերի կատարողականը՝ համեմատելով համապատասխան ցուցանիշների փաստացի և պլանային արժեքները: Վերլուծությունը ավարտվել է հիմնական եզրահանգումների ամփոփմամբ:

Անօդաչու թռչող սարքերը աշխարհում լայն կիրառում են ստացել կենսագործունեության տարբեր բնագավառներում՝ սկսած ռազմական ոլորտից մինչև կոմերցիոն ոլորտ։

Քաղաքացիական նշանակության անօդաչու թռչող սարքերի (ՔՆԱԹՍ) կիրառմամբ պայմանավորված՝ քաղաքացիական ավիացիայի տեսանկյունից առաջացող անվտանգային սպառնալիքներին զուգահեռ, ծագում են նաև մի շարք սպառնալիքներ՝ պայմանավորված ահաբեկչություն իրականացնելու նպատակներով ՔՆԱԹՍ-երի օգտագործման հավանականությամբ, ՔՆԱԹՍ-երի կիրառման արդյունքում անձանց կյանքին, առողջությանը կամ գույքին վնաս հասցնելու հավանականությամբ և ՔՆԱԹՍ-երի միջոցով մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության ու անձնական տվյալների մշակման կանոնների խախտման հավանականությամբ։

Հայաստանի Հանրապետության պրակտիկայի և իրավական դաշտի վերլուծությունը վկայում է այն մասին, որ ՔՆԱԹՍ-երով պայմանավորված պոտենցիալ սպառնալիքները անտեսվում են պետական մակարդակով, ինչն արտահայտվում է, մասնավորապես, այդպիսի սպառնալիքների նվազեցմանն ուղղված պետական քաղաքականության, ռազմավարական բնույթի փաստաթղթերի և համապարփակ իրավական կարգավորումների բացակայությամբ։ Բավական է միայն փաստել, որ ՀՀ տարածքում մինչև 50 կգ ՔՆԱԹՍ-երի շահագործումն ըստ էության չի կարգավորվում։ Նման իրավիճակը ստեղծում է լուրջ սպառնալիքներ պետության համար։

ՔՆԱԹՍ-երի վերաբերյալ իրավական կարգավորումների միջազգային փորձի ուսումնասիրության լույսի ներքո, սույն վերլուծությամբ ներկայացվում են մի շարք առաջարկներ՝ ուղղված խնդրի վերաբերյալ ռազմավարական մոտեցումների ուրվագծմանն ու ՔՆԱԹՍ-երի կիրառմամբ պայմանավորված սպառնալիքները նվազեցնելուն։ Առաջարկները կարող են օգտագործվել ոլորտի արդյունավետ և իրատեսական կարգավորման նպատակով ռազմավարական փաստաթղթեր, իրավակարգավորումներ մշակելու և գործնական միջոցառումներ ձեռնարկելու համար։

Կարևոր է, որ պետական կառույցների մոտեցման հիմքում դրվեն հետևյալ ընկալումները՝

• հաշվի առնելով ՔՆԱԹՍ-երի կիրառման հիմնական ռիսկերը, հատկապես ՀՀ սահմանին իրավիճակի և Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի նկատմամբ իրականացվող ագրեսիայի համատեքստում, Հայաստանի կառավարության համար հրամայական է՝ ձեռնարկել օպերատիվ, համաչափ և իրատեսական միջոցառումներ դաշտը անհրաժեշտ նվազագույն մակարդակով կարգավորելու համար,
• իրավական կարգավորումների բացակայությունը, ՔՆԱԹՍ-երի առանց կանոնների շահագործումը լուրջ սպառնալիքներ են ստեղծում ՀՀ պետական պաշտպանության, ազգային անվտանգության և այլ բնագավառներում,
• խնդրի կարգավորման համար արդյունավետ կարող են լինել միայն իրատեսական, իրագործելի, նպատակին համապատասխանող, տեղայնացված և տվյալ ոլորտում իրավիճակը հաշվի առնող, համաչափ իրավական կարգավորումները։

2022թ. ապրիլից արձանագրվում է ՀՀ արտաքին առևտրաշրջանառության, այդ թվում՝ արտահանման ծավալների աննախադեպ բարձր աճ, որը, սակայն, հնարավոր չէ բացատրել բացառապես ՀՀ արտահանման ներուժի աճով։

Հայտնի է, որ 2022թ. ՀՀ արտաքին առևտրաշրջանառության աճը հիմնականում պայմանավորված է ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետևանքով մարդկանց և կապիտալի մեծ ներհոսքով, ինչպես նաև ՌԴ նկատմամբ արևմտյան պատժամիջոցների կիրառմամբ:

Հետազոտությունը նվիրված է ՀՀ արտահանման, այդ թվում՝ վերարտահանման, կառուցվածքի ուսումնասիրությանը, դիտարկվող ժամանակահատվածում արտահանման աճի պատճառ հանդիսացող հիմնական գործոնների վերհանմանը, ինչպես նաև դրանց շարքում մեծ տեղ զբաղեցնող արտածին գործոնների՝ 2022թ. տնտեսական աճի վրա ազդեցությանը։

Աշխատանքում իրականացվել է ՀՀ արտաքին առևտրաշրջանառության ներկա իրավիճակի և զարգացման դինամիկայի վերլուծություն, նշվել են վերջին տարիներին տեղի ունեցած առավել էական փոփոխությունները և արտաքին առևտրաշրջանառության աճի վրա դրանց հավանական ազդեցությունները։ Մոտավորապես գնահատվել է ՀՀ տնտեսության՝ 2022թ. արտահանման մեջ վերարտահանման ծավալը, ինչպես նաև տնտեսական աճի վրա դրա ազդեցության չափը։

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

ՀՀ կառավարության գործունեության միջնաժամկետ (այսինքն՝ առաջիկա երեք տարիների) թիրախները սահմանող առանցքային փաստաթուղթը պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագիրն է (ՄԺԾԾ), որը հանդիսանում է նաև տնտեսավարողների հետ կառավարության հաղորդակցության հիմնական գործիքներից մեկը: Այս առումով ՄԺԾԾ-ի արդյունավետ օգտագործումը հատկապես կարևորվում է ինչպես ճգնաժամային, այնպես էլ հետճգնաժամային ժամանակահատվածներում, քանի որ դրանով հնարավոր է քաղաքականության ազդակներ հաղորդել տնտեսավարողներին, տնտեսությունում ձևավորել համապատասխան սպասումներ և այդպիսով նվազեցնել առկա անորոշությունները: Սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել են 2024-2026թթ. ՄԺԾԾ-ի կառուցվածքը, ծրագրի հիմքում դրված հիմնական մակրոտնտեսական կանխատեսումները և հարկաբյուջետային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, որոնք արտացոլում են ինչպես կառավարության սպասումները տնտեսական իրավիճակի հետագա զարգացումների վերաբերյալ, այնպես էլ կառավարության գործողություններն ուղղված ճգնաժամից հետո տնտեսության արագ վերականգնման ապահովմանը: