Միջազգային կառույցների կողմից հրապարակված ցուցանիշների և ինդեքսների ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս լուծելու երկու կարևոր խնդիր: Առաջին, համապարփակ թվային ցուցանիշների օգնությամբ գնահատել ՀՀ կատարողականը տվյալ ժամանակահատվածում, ինչպես նաև կատարել միջժամանակային համեմատություններ՝ հասկանալու, թե արդյոք երկիրը շարժվում է ցանկալի ուղղությամբ: Երկրորդ, ՀՀ կատարողականը համեմատել այլ երկրների հետ՝ պարզելու Հայաստանի հարաբերական դիրքը տարածաշրջանում և Եվրասիական տնտեսական միությունում: Այս արդյունքները կարևոր են, քանի որ օգնում են ստանալ տնտեսական իրավիճակի համակողմանի գնահատականը, ինչն անհրաժեշտ է ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր հատվածի համար: Սույն վերլուծությունը միտված է վերոհիշյալ խնդիրների պարզաբանմանը:

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

ՀՀ կառավարության գործունեության միջնաժամկետ (այսինքն՝ առաջիկա երեք տարիների) թիրախները սահմանող առանցքային փաստաթուղթը պետական միջնաժամկետ ծախսերի ծրագիրն է (ՄԺԾԾ), որը հանդիսանում է նաև տնտեսավարողների հետ կառավարության հաղորդակցության հիմնական գործիքներից մեկը: Այս առումով ՄԺԾԾ-ի արդյունավետ օգտագործումը հատկապես կարևորվում է ինչպես ճգնաժամային, այնպես էլ հետճգնաժամային ժամանակահատվածներում, քանի որ դրանով հնարավոր է քաղաքականության ազդակներ հաղորդել տնտեսավարողներին, տնտեսությունում ձևավորել համապատասխան սպասումներ և այդպիսով նվազեցնել առկա անորոշությունները:

Սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել են 2023-2025թթ. ՄԺԾԾ-ի կառուցվածքը, ծրագրի հիմքում դրված հիմնական մակրոտնտեսական կանխատեսումները և հարկաբյուջետային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, որոնք արտացոլում են ինչպես կառավարության սպասումները տնտեսական իրավիճակի հետագա զարգացումների վերաբերյալ, այնպես էլ կառավարության գործողություններն ուղղված ճգնաժամից հետո տնտեսության արագ վերականգնման ապահովմանը: Քանի որ 2020-ին կառավարության պարտք/ՀՆԱ հարաբերակցությունը հատել է օրենքով թույլատրելի առավելագույն շեմը, վերլուծությունում ուսումնասիրվել է նաև կառավարության պարտքի բեռի նվազեցման 2022-2026 թվականների վերանայված ծրագիրը:

Հաշվետու ժամանակահատվածում «Լույս» հիմնադրամի թիմն իրականացրել է լայնածավալ վերլուծական-հետազոտական աշխատանք՝ անդրադառնալով ամենաբազմազան թեմաների։ Մեր ուշադրության կենտրոնում են գտնվել իրավունքի, տնտեսության, քաղաքականության և միջազգային հարաբերությունների ընթացիկ և արդիական զարգացումները։ Տարվա ընթացքում մեր թիմը հրապարակել է շուրջ 70 վերլուծություն, որոնցում ոչ միայն վերլուծվել են առկա խնդիրներն ու մարտահրավերները, այլև փնտրվել և առաջարկվել են համապատասխան լուծումներ։

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

Այս տեղեկանքն ամփոփում է ՀՀ հաշվեքննիչ պալատի (ՀՊ) 2021 թվականի տարեկան հաղորդման արդյունքները` ռիսկերի վրա հիմնված մեթոդաբանությամբ իրականացված հաշվեքննությունների մասով: Մասնավորապես, տեղեկանքում ներկայացված են վերոգրյալ հաշվեքննությունների ընդհանուր բնութագրերը (հաշվեքննության ոլորտները, տեսակները, արձանագրված խախտումների բնույթը և այլն), ինչպես նաև ՀՊ 2021թ. տարեկան հաղորդման մեջ ներառված հաշվեքննությունների առավել ուշագրավ արդյունքները:

Այս վերլուծության նպատակն է գնահատել ՀՀ պետական բյուջեի կատարման ընթացքը տվյալ ժամանակահատվածում: Նախ նկարագրվել է ՀՀ տնտեսության ընդհանուր բնութագիրը, այն է՝ տնտեսական ակտիվության շարժիչ ուժերը, զարգացումները տնտեսության առանձին ճյուղերում, պահանջարկի բաղադրիչների՝ սպառման և ներդրումների վարքագիծը և այլն: Այնուհետև վերլուծվել է պետական բյուջեի եկամուտների և ծախսերի կատարողականը՝ համեմատելով համապատասխան ցուցանիշների փաստացի և պլանային արժեքները: Վերլուծությունը ավարտվել է հիմնական եզրահանգումների ամփոփմամբ:

Հայաստանի ներկայիս իշխանությունները իրենց վտանգավոր և խիստ հակասական արտաքին քաղաքական նախաձեռնություններն ու օրակարգը հաճախ հիմնավորում են 2021թ. խորհրդարանական ընտրություններում «ժողովրդից ստացած մանդատով», մինչդեռ նրանց ծայրահեղ զիջողական քաղաքականությունը հակասում է նույնիսկ իրենց նախընտրական ծրագրին։ Իրականում համազգային նշանակության հարցի շուրջ ճակատագրական որոշումներ կայացնելու միակ լեգիտիմ եղանակը կարող է լինել բացառապես ժողովրդի կողմից կոնկրետ հարցի վերաբերյալ ուղիղ մանդատի ստացումը, օրինակ՝ հանրաքվեի միջոցով։ Ակնհայտ է, որ գործող կառավարությունը չի պատրաստվում այդ հարցերի շուրջ հանրաքվե նախաձեռնել, ուստի որպես հանրային տրամադրությունները շոշափելու միջանկյալ լուծում՝ կարելի է դիտարկել հանրային կարծիքի հարցումների տվյալները։

Սույն վերլուծության շրջանակներում փորձել ենք անդրադառնալ Հայաստանում Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոնի (ՀՌԿԿ) վերջին հարցումների արտաքին քաղաքական և անվտանգային բաղադրիչին՝ հասկանալու համար, թե որքանով է այս հարցերում գործող իշխանությունների օրակարգը համընկնում հասարակության մոտեցումների և դիրքորոշումների հետ։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ ներկայումս այս ուղղությամբ ՀՀ իշխանությունների կողմից վարվող քաղաքականությունը հիմնականում չի վայելում Հայաստանի քաղաքացիների մեծ մասի աջակցությունը։ Այսինքն, եթե նույնիսկ 2021-ի արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններում գործող իշխանությունը վերարտադրվել է, դա դեռ չի նշանակում, որ Հայաստանի քաղաքացիները վերջինիս պատվիրակել են կարևոր ազգային և անվտանգային հարցերում լուրջ զիջումների գնալու և նոր ցնցումներ նախաձեռնելու «մանդատ»։

Ելնելով ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի կողմից հրապարակված տվյալներից՝ սույն վերլուծությունում ուսումնասիրվել է ՀՀ տնտեսության՝ վերջին ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական զարգացումները: Մասնավորապես, դիտարկվել են տնտեսական ակտիվության՝ տվյալ ամսվա կուտակային ցուցանիշը, դրա ոլորտային բաշխվածությունը, ինչպես նաև տնտեսության առանձին ճյուղերի դինամիկան: Վերլուծվել են նաև տնտեսական զարգացումները ՀՀ արտաքին առևտրի ոլորտում, աշխատանքի շուկայում և հարկաբյուջետային հատվածում: Բացի այդ, անդրադարձ է կատարվել նաև ֆինանսական հատվածին (գնաճ, ավանդներ և վարկեր), ինչպես նաև փոխարժեքի վարքագծին:

ՀՀ կառավարության անհեռատես և ամբոխահաճո քաղաքականության արդյունքում 2018 թվականից ՀՀ ֆինանսական համակարգի վարկային պորտֆելում արձանագրվել է խնդրահարույց ռիսկերի կուտակման գործընթաց: Այդ ռիսկերի կուտակման արդյունքում վարկավորման ոլորտը բախվել է որոշակի հիմնախնդիրների, որոնք 2020թ. ճգնաժամի հետևանքով զգալի բացասական ազդեցություններ են թողել ՀՀ մակրոտնտեսական միջավայրի վրա: Աշխատանքում վերլուծվել են վերոհիշյալ զարգացումները: Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ ՀՀ կառավարության գործողությունների արդյունքում տնային տնտեսությունների շրջանում 2018-2019թթ. կտրուկ խորացել է պարտքային բեռը (սպառողական և հիպոտեկային վարկերի տեսքով): 2020թ. ճգնաժամային միջավայրում դա նպաստել է բնակչության բարեկեցության մակարդակի շատ ավելի խոր անկմանը` արտացոլվելով ինչպես պահանջարկի (սպառման) կտրուկ անկմամբ, այնպես էլ վատորակ վարկերի ծավալների աճով: Հետճգնաժամային շրջանում տնային տնտեսությունների պարտքային բեռի խնդիրը մնում է չլուծված, ինչը 2022թ. փետրվարից սրված ռուս-ուկրաինական պատերազմի հետևանքով ՀՀ տնտեսությանը փոխանցվող բացասական շոկերի պայմաններում լրացուցիչ մտահոգություններ է ստեղծում: Կառավարության անհեռատեսության արդյունքում 2018-ից հետո հիպոտեկային վարկերի կտրուկ աճի հետևանքով 2020-ին շոկերի հակազդման համար հարկաբյուջետային տարածությունը եղել է ավելի սեղմված, քան կարելի էր ակնկալել: Ընդ որում, հիպոտեկային վարկերի հիմնախնդիրն այսօր ևս դեռ ամբողջապես լուծված չէ, ինչի պատճառով եկամուտների տեսանկյունից պետությունը տարեցտարի կրում է ավելի մեծ կորուստներ: Վերջինս արդեն իսկ առկա է նոր տնտեսական շոկերի միջավայրում և նպաստում է հարկաբյուջետային կայունությունը վտանգող ռիսկերի կուտակմանը: